Raghuram Rajan Vs Sanjiv Sanyal : ભારતના આર્થિક ભવિષ્ય અને વિકાસના મોડેલ પર દેશના બે મોટા અર્થશાસ્ત્રીઓ, RBIના પૂર્વ ગવર્નર રઘુરામ રાજન અને વડાપ્રધાનની આર્થિક સલાહકાર પરિષદના સભ્ય સંજીવ સાન્યાલ, ભિન્ન મત ધરાવે છે. જ્યાં રઘુરામ રાજન સેવા ક્ષેત્રના વિકાસને પ્રાથમિકતા આપવાનું સૂચવે છે, ત્યાં સંજીવ સાન્યાલ ઉત્પાદન (મેન્યુફેક્ચરિંગ) અને સર્વિસ બંને ક્ષેત્રોમાં મજબૂત બનવા પર ભાર મૂકે છે, સાથે જ એક મોટા વ્યૂહાત્મક જોખમ અંગે પણ ચેતવણી આપી છે.
રઘુરામ રાજન Vs સંજીવ સાન્યાલ: ભારતના વિકાસ મોડેલ પર મોટી ચર્ચા, ચીનથી ક્યાં પાછળ અને કયો ખતરો?
રઘુરામ રાજન Vs સંજીવ સાન્યાલ: ભારતના આર્થિક ભવિષ્ય પર પૂર્વ RBI ગવર્નર રઘુરામ રાજન અને પ્રધાનમંત્રીના સલાહકાર સંજીવ સાન્યાલ વચ્ચે ચાલી રહેલી દલીલ જાણો. ભારત માટે મેન્યુફેક્ચરિંગ અને સર્વિસ સેક્ટરના મહત્વ પર ઊંડાણપૂર્વક વિશ્લેષણ, જહાજ નિર્માણમાં ભારતના પડકારો અને ચીન સાથેની સરખામણી.
MoneyControl Newsઅપડેટેડ Nov 26, 2025 પર 4:49 PM
રઘુરામ રાજનનો દ્રષ્ટિકોણ: સેવા પર ભાર
તાજેતરમાં, રઘુરામ રાજને કહ્યું હતું કે ભારતે આર્થિક પ્રગતિ અને રોજગાર સર્જન માટે ઉત્પાદન ક્ષેત્રના વિસ્તરણને બદલે સેવા ક્ષેત્રના વિકાસને મહત્વ આપવું જોઈએ. તેમના મતે, ઉત્પાદન દ્વારા રોજગાર ઊભો કરવાનો સમય હવે વીતી ગયો છે અને ચીનના ઉત્પાદન-કેન્દ્રિત મોડેલનું અનુકરણ કરવું શક્ય નથી. રાજનનો આગ્રહ 'મેક ઇન ઇન્ડિયા' ને બદલે 'ઇનોવેટ ઇન ઇન્ડિયા' પર વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાનો છે.
સંજીવ સાન્યાલનો પ્રતિભાવ: બંને ક્ષેત્રો અનિવાર્ય
આ દ્રષ્ટિકોણથી અલગ પડતા, જાણીતા અર્થશાસ્ત્રી સંજીવ સાન્યાલે એક પોડકાસ્ટમાં વાતચીત દરમિયાન જણાવ્યું કે, આગામી દાયકાઓમાં ભારતે ઉત્પાદન અને સેવા બંને ક્ષેત્રોનો વ્યાપક વિકાસ કરવો પડશે. તેમણે ભારપૂર્વક કહ્યું કે 1.4 બિલિયન (અબજ)ની વસ્તી ધરાવતા દેશ માટે લાંબા ગાળાની આર્થિક વૃદ્ધિ અને વ્યૂહાત્મક મજબૂતી માટે કૃષિ, ઉત્પાદન, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, ફાર્માસ્યુટિકલ્સ અને જહાજ નિર્માણ જેવા તમામ ક્ષેત્રોનો વિકાસ જરૂરી છે. તેમણે સ્પષ્ટ કર્યું કે, ફક્ત સેવાઓ પર નિર્ભર રહેવું દેશ માટે પૂરતું નથી.
ભારત શા માટે સેવા-કેન્દ્રિત બન્યું?
સાન્યાલે સમજાવ્યું કે ભારત બે મુખ્ય કારણોસર અપેક્ષા કરતાં વહેલું સેવા-કેન્દ્રિત અર્થતંત્ર બની ગયું. પ્રથમ, દેશનું પાયાનું માળખું અને લાલફીતાશાહી ઉત્પાદન ક્ષેત્રના વિકાસમાં અવરોધરૂપ હતા. 1990ના દાયકામાં આર્થિક ઉદારીકરણ શરૂ થયું ત્યારે પાયાના માળખાને સુધારવામાં ઘણો સમય લાગ્યો. પરિણામે, સેવા ક્ષેત્રે વધુ ઝડપથી વિકાસ કર્યો કારણ કે ત્યાં ઓછા પ્રતિબંધો હતા. બીજું કારણ હતું કે, જે સમયે સેવાઓ નિકાસ યોગ્ય બની, તે સમયે ભારત ઊંચા વૃદ્ધિ દરનો અનુભવ કરી રહ્યું હતું.
સાન્યાલ માને છે કે આ સંયોજનમાં કોઈ સમસ્યા નથી, પરંતુ ભારતે મોટા પાયે ઉત્પાદન આધાર બનાવવાની જરૂર છે. તેમણે કહ્યું કે, "આપણે સેવાઓ પર વધુ પ્રભુત્વ ધરાવીએ છીએ, મને તેમાં કોઈ સમસ્યા નથી. પરંતુ, મને નથી લાગતું કે ભારત માટે ઉત્પાદન ક્ષેત્રનું નિર્માણ ન કરવું સ્વાસ્થ્યપ્રદ છે."
જહાજ નિર્માણ: એક મોટો પડકાર અને વ્યૂહાત્મક નબળાઈ
સાન્યાલે ઇલેક્ટ્રોનિક્સ અને ફાર્માસ્યુટિકલ્સ જેવા ક્ષેત્રોમાં ભારતની ક્ષમતા દર્શાવી. ત્યારબાદ તેમણે જહાજ નિર્માણને એક મહત્વપૂર્ણ, પરંતુ અવિકસિત ક્ષેત્ર ગણાવ્યું. તેમણે ચેતવણી આપતા જણાવ્યું કે વિદેશી જહાજો પર ભારતની નિર્ભરતા એક મોટી વ્યૂહાત્મક નબળાઈ છે. "આપણી પાસે લાંબી દરિયાઈ સીમા છે અને આપણને જહાજોની જરૂર છે. છતાં, આપણા 95% માલસામાનની આયાત-નિકાસ મોટાભાગે વિદેશી જહાજો દ્વારા થાય છે."
તેમણે પરિસ્થિતિની ગંભીરતા સમજાવતા કહ્યું કે, "એવી પરિસ્થિતિની કલ્પના કરો જ્યાં યુદ્ધની સ્થિતિ હોય અથવા આપણે પ્રતિબંધોનો સામનો કરીએ – ત્યારે આપણે મૂળભૂત રીતે 95% માલસામાનની આયાત-નિકાસ નહીં કરી શકીએ, કારણ કે આપણે વિદેશી જહાજો પર નિર્ભર છીએ." સાન્યાલે ભારતની આર્થિક સ્થિતિને એક ટાપુ અર્થતંત્ર જેવી ગણાવી, કારણ કે મોટાભાગનો વેપાર સમુદ્ર માર્ગે જ થાય છે.
ચીનથી ક્યાં પાછળ? જહાજોની સરખામણી
સાન્યાલે ભારતના વેપારી જહાજોના કાફલાના કદને અપૂરતો ગણાવ્યો. તેમણે કહ્યું કે, "વેપાર કરવા માટે ભારત પાસે ફક્ત 481 જહાજો છે. આ ખૂબ ઓછું છે. સરખામણી માટે, ચીન પાસે 6,000 જહાજો છે અને આપણે આ દેશમાં ભાગ્યે જ કોઈ જહાજ બનાવીએ છીએ."
તેમણે ઉમેર્યું કે, "આ એક વિચિત્ર પરિસ્થિતિ છે કારણ કે આપણી પાસે ખરેખર જહાજ બનાવવાની ટેક્નોલોજી છે. દુનિયામાં બહુ ઓછા દેશો પરમાણુ સબમરીન બનાવી શકે છે, આપણે તે બનાવી શકીએ છીએ. દુનિયામાં બહુ ઓછા દેશો એરક્રાફ્ટ કેરિયર બનાવી શકે છે, આપણે તે પણ જાણીએ છીએ કે કેવી રીતે બનાવવું. પરંતુ, કોઈ કારણસર આપણે ટેન્કર જેવા સરળ જહાજો પણ બનાવતા નથી."
નિષ્કર્ષ: સંતુલિત વિકાસ રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા માટે અનિવાર્ય
સંજીવ સાન્યાલે ભારપૂર્વક જણાવ્યું કે ભારતને તેની વિશાળ વસ્તી અને કાર્યક્ષમ કાર્યબળનો સંપૂર્ણ લાભ ઉઠાવવા માટે ઉત્પાદન અને સેવા બંને ક્ષેત્રોમાં મજબૂત બનવું પડશે. ફક્ત સેવાઓ પર નિર્ભર રહેવું દેશની લાંબા ગાળાની સ્થિરતા અને સુરક્ષા માટે પર્યાપ્ત નથી. જહાજ નિર્માણ જેવા ક્ષેત્રોમાં આત્મનિર્ભરતા હાંસલ કરવી, જ્યાં ભારત પાસે તકનીકી ક્ષમતા છે, તે દેશની વ્યૂહાત્મક સ્થિતિને મજબૂત કરશે. આ વિદેશી જહાજો પરની નિર્ભરતા ઘટાડશે, જે માત્ર આર્થિક રીતે ફાયદાકારક જ નહીં, પરંતુ રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા માટે પણ અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે.
પહેલા મનીકંટ્રોલ ગુજરાતી પર ગુજરાતીમાં સ્ટોક માર્કેટ, Stock Tips, સમાચાર, પર્સનલ ફાઇનાન્સ અને બિઝનેસ સંબંધિત સમાચાર વાંચો. દૈનિક બજાર અપડેટ્સ માટે Moneycontrol App ડાઉનલોડ કરો.