Gandhi Irwin Pact: શું મહાત્મા ગાંધી ભગતસિંહની ફાંસી અટકાવી શક્યા હોત?

Bhagat singh shaheed diwas: આજે, 23 માર્ચ 2025, શહીદ ભગતસિંહની શહાદતને યાદ કરવાનો દિવસ છે. આ દિવસે એક પ્રશ્ન ફરી ચર્ચામાં આવે છે: શું મહાત્મા ગાંધી ભગતસિંહની ફાંસી રોકી શક્યા હોત? આ સવાલનો જવાબ ઇતિહાસના પાનાઓમાં છુપાયેલો છે, અને તેનું કેન્દ્ર છે ગાંધી-ઇરવિન કરાર. આ કરાર 5 માર્ચ, 1931ના રોજ મહાત્મા ગાંધી અને તત્કાલીન વાઇસરોય લોર્ડ ઇરવિન વચ્ચે થયો હતો. આની પૃષ્ઠભૂમિ 1930માં બનેલી, જ્યારે બ્રિટિશ સરકારે ભારતીયોને મીઠું બનાવવા કે વેચવા પર પ્રતિબંધ મૂક્યો. આના વિરોધમાં ગાંધીજીએ સાબરમતી આશ્રમથી દાંડી સુધીની મીઠાની કૂચનું નેતૃત્વ કર્યું, જે દાંડી મીઠા સત્યાગ્રહ તરીકે જાણીતી બની. તેમણે દરિયાકિનારે મીઠું ઉપાડીને બ્રિટિશ કાયદો તોડ્યો, જેના કારણે તેમને જેલમાં ધકેલી દેવાયા. આ ઘટનાએ વૈશ્વિક સ્તરે ચર્ચા જન્માવી અને બ્રિટિશ સરકાર પર દબાણ વધ્યું.

ગાંધી-ઇરવિન કરારનો જન્મ

જ્યારે લોર્ડ ઇરવિન પર દબાણ વધ્યું અને તેમની પાસે વિકલ્પો ઓછા રહ્યા, ત્યારે તેમણે ગાંધીજી સાથે 5 માર્ચ, 1931ના રોજ એક સમજૂતી કરી. આ કરારમાં ઘણી શરતો હતી, જેમાં મુખ્ય હતી કે હિંસાના આરોપીઓ સિવાયના રાજકીય કેદીઓને મુક્ત કરવામાં આવશે. આ સમયે જેલમાં બંધ ભગતસિંહ પણ ચર્ચામાં હતા, જેમને ઓક્ટોબર 1930માં ફાંસીની સજા સંભળાવાઈ હતી. કોંગ્રેસ અને લોકો ગાંધીજી પાસે આશા રાખતા હતા કે તેઓ ભગતસિંહને બચાવશે.

બે અલગ માર્ગો

સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં બે વિચારધારાઓ સ્પષ્ટ હતી. એક હતી ગાંધીજીની અહિંસક ચળવળ, જે વ્યાપક સમર્થન ધરાવતી હતી. બીજી હતી ક્રાંતિકારીઓની હિંસક લડત, જેનું નેતૃત્વ ભગતસિંહ જેવા યુવાનો પાસે હતું. આ જૂથ સંખ્યામાં ઓછું હોવા છતાં વૈચારિક રીતે પ્રબળ હતું. ભગતસિંહ માનતા હતા કે ગાંધીજીની ચળવળ મૂડીવાદીઓ અને જમીનદારોના હિતો સાથે જોડાયેલી છે, જ્યારે તેમનો ધ્યેય સમાજવાદી ક્રાંતિ હતી. તેમની લોકપ્રિયતા યુવાનોમાં વધી રહી હતી, અને બ્રિટનમાં પણ તેમના સમર્થનમાં અવાજ ઉઠ્યા હતા.

ગાંધીજીની ભૂમિકા

કેટલાક ઇતિહાસકારોનું માનવું છે કે ગાંધીજી ઇચ્છતા ન હતા કે ક્રાંતિકારીઓનો પ્રભાવ વધે. ભગતસિંહની ફાંસી રોકાય તો હિંસક માર્ગને પ્રોત્સાહન મળે, એવું ઇરવિન અને ગાંધીજી બંને માનતા હતા. ગાંધીજીએ ઇરવિનને એક પત્ર લખ્યો, જેમાં માત્ર એટલું જ કહ્યું કે ભગતસિંહની ફાંસી ન થાય તો સારું. પરંતુ તેમણે આ માટે કોઈ નક્કર પગલું ભર્યું નહીં. કરારમાં પણ ફાંસી મુલતવી રાખવાની કોઈ શરત નહોતી.