સર્વોચ્ચ અદાલતે બિનસાંપ્રદાયિક અને સમાજવાદી શબ્દો પર લગાવી મહોર, હવે બંધારણની પ્રસ્તાવનામાંથી નહીં હટે

ભારતમાં સમાજવાદનો અર્થ કંઈક અલગ સંદર્ભમાં થાય છે. તે રાજ્યને લોકોના કલ્યાણ અને સમાન તકો પ્રદાન કરવા માટે જવાબદાર બનાવે છે. સેક્યુલર શબ્દ અંગે તેમણે કહ્યું કે તે બંધારણના મૂળભૂત માળખાનો એક ભાગ છે. સુપ્રીમ કોર્ટે એસઆર બોમી વિ યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયા કેસમાં આ કહ્યું છે કે પ્રસ્તાવના મૂળભૂત માળખાનો એક ભાગ છે.

કેસની સુનાવણી દરમિયાન અરજદારોએ દલીલ કરી હતી કે આ બંધારણીય સુધારો ઈમરજન્સી દરમિયાન કરવામાં આવ્યો હતો અને લોકોને આ મામલે પોતાનો પક્ષ રજૂ કરવાની તક મળી ન હતી. તેમજ આ મૂળભૂત માળખામાં ફેરફાર હતો. અરજીકર્તાઓએ કહ્યું કે પ્રસ્તાવનામાં સુધારો કરવાનો અધિકાર માત્ર બંધારણ સભાને જ છે. ઉપરાંત આ સુધારાને રાજ્યો દ્વારા પણ મંજૂરી આપવામાં આવી ન હતી. આ સમય દરમિયાન, સુપ્રીમ કોર્ટે તેની ટિપ્પણીમાં કહ્યું હતું કે કટોકટીના સંજોગો સુધારા પ્રક્રિયાને અસર કરતા નથી અને આ સમયગાળા દરમિયાન લેવામાં આવેલા સંસદના નિર્ણયને અમાન્ય કરી શકાય નહીં. સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે સમાજવાદી અને ધર્મનિરપેક્ષ શબ્દો બંધારણના ઉદ્દેશ્યોને અનુરૂપ છે. અરજીકર્તા ડૉ. સ્વામીએ સ્વીકાર્યું છે કે જનતા પાર્ટીની સરકારે પણ આ શબ્દોને સમર્થન આપ્યું હતું.

સુપ્રીમ કોર્ટે પોતાની ટિપ્પણીમાં શું કહ્યું?

- સુનાવણી દરમિયાન સુપ્રીમ કોર્ટે બંધારણની પ્રસ્તાવનામાં ધર્મનિરપેક્ષ અને સમાજવાદી શબ્દો ઉમેરવા સામે દાખલ કરવામાં આવેલી અરજીને મોટી બેંચને સોંપવાનો ઈન્કાર કરી દીધો હતો

- ચીફ જસ્ટિસ ખન્નાએ કહ્યું કે ભારતીય સંદર્ભમાં સમાજવાદીનો અર્થ કલ્યાણકારી રાજ્ય છે.

-ચીફ જસ્ટિસે કહ્યું કે અમે એમ ન કહી શકીએ કે ઈમરજન્સી દરમિયાન સંસદે જે પણ કામ કર્યું તે અમાન્ય છે.

-સુપ્રિમ કોર્ટે કહ્યું કે ધર્મનિરપેક્ષતા હંમેશા આપણા બંધારણના મૂળભૂત માળખાનો એક ભાગ રહી છે.

-સુપ્રીમ કોર્ટે તેના ચુકાદામાં ઘણી વખત કહ્યું છે કે ધર્મનિરપેક્ષતા હંમેશા ભારતીય બંધારણના મૂળભૂત માળખાનો એક ભાગ છે અને તેનો એક ભાગ છે.

-જો તમે સમાનતાના અધિકાર પર નજર નાખો તો ત્યાં પણ ભાઈચારો અને બંધુત્વનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે, જે સ્પષ્ટપણે સંદેશ આપે છે કે બિનસાંપ્રદાયિકતા એ ભારતીય બંધારણની મુખ્ય વિશેષતા છે.

શું હતી અરજદારોની દલીલો

સુપ્રીમ કોર્ટમાં બંધારણની પ્રસ્તાવનામાં ધર્મનિરપેક્ષ અને સમાજવાદી શબ્દોના અંતમાં દાખલ થવાને પડકારવામાં આવ્યો હતો.

-અરજીકર્તા સુબ્રહ્મણ્યમ સ્વામીએ એક અરજી દાખલ કરીને પ્રસ્તાવનામાં બંધારણીય સુધારા દ્વારા ઉમેરવામાં આવેલા બિનસાંપ્રદાયિક અને સમાજવાદ શબ્દોને કાઢી નાખવાની વિનંતી કરી હતી.

-સુબ્રમણ્યમ સ્વામીએ અંગત રીતે હાજર થઈને કહ્યું કે બાદમાં ચૂંટાયેલી સરકારે પણ આ શબ્દોને પ્રસ્તાવનામાં રાખવાનું સમર્થન કર્યું. પરંતુ સવાલ એ છે કે શું તેને અલગ ફકરામાં રાખવો જોઈતો હતો કે પછી તેને 1949ની તારીખથી જ અસરકારક બનાવવો જોઈતો હતો.

આ ઉપરાંત એડવોકેટ વિષ્ણુશંકર જૈન અને અન્યોએ પણ અરજી કરી હતી. જૈને દલીલ કરી હતી કે આ શબ્દ 1976માં બંધારણીય સુધારા દ્વારા પ્રસ્તાવનામાં દાખલ કરવામાં આવ્યો હતો પરંતુ તે પહેલા લોકોનો અભિપ્રાય લેવામાં આવ્યો ન હતો.

-આ પરિવર્તન ઈમરજન્સી દરમિયાન થયું હતું અને જો જોવામાં આવે તો લોકો પર એક ખાસ વિચારધારા લાદવામાં આવી હતી. એકવાર પ્રસ્તાવના જે તારીખથી અમલમાં આવી છે તે તારીખથી અમલમાં આવી જાય, તો પછી તેને કેવી રીતે સુધારી શકાય અને તે જ તારીખથી લાગુ કરી શકાય. આ મામલો મોટી બેંચને મોકલવો જોઈએ.

-અરજીકર્તા વકીલ અશ્વિની ઉપાધ્યાયે દલીલ કરી હતી કે તેઓ સમાજવાદી, બિનસાંપ્રદાયિક અને અખંડિતતા શબ્દોની વિરુદ્ધ નથી. અમે તેને બંધારણમાં રાખવાના વિરુદ્ધમાં નથી પરંતુ 1976માં પ્રસ્તાવનામાં તેને સામેલ કરવાના વિરુદ્ધમાં છીએ. તે 1976 માં ઇન્દિરા ગાંધીના કાર્યકાળ દરમિયાન રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું અને 26 નવેમ્બર 1949 થી અમલમાં આવ્યું હતું.

આ રીતે સમજો આખો મામલો

- વાસ્તવમાં 1976માં ઈન્દિરા ગાંધીના સમયમાં બંધારણની પ્રસ્તાવનામાં સેક્યુલર શબ્દ ઉમેરવામાં આવ્યો હતો અને ત્યાર બાદ તેને લઈને ઘણો વિવાદ થયો હતો. એક પ્રશ્ન હંમેશા ઉદ્ભવે છે કે શું પ્રસ્તાવનામાંથી ધર્મનિરપેક્ષ શબ્દ દૂર કરી શકાય? બંધારણીય સુધારા દ્વારા જે રીતે સેક્યુલર શબ્દ દાખલ કરવામાં આવ્યો હતો તે જ રીતે સેક્યુલર શબ્દને દૂર કરી શકાય?

-સેક્યુલર શબ્દ બંધારણની મૂળ પ્રસ્તાવનામાં નહોતો. જ્યારે ભારતીય બંધારણની પ્રસ્તાવના લખવામાં આવી હતી, ત્યારે બંધારણ સભામાં બિનસાંપ્રદાયિક અને સમાજવાદી શબ્દો ઉમેરવા માટે સુધારા પ્રસ્તાવ રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો. પરંતુ તે સુધારા પ્રસ્તાવને નકારી કાઢવામાં આવ્યો અને પછી બંધારણની પ્રસ્તાવનામાં સાર્વભૌમ, લોકશાહી પ્રજાસત્તાક લખવામાં આવ્યું.

-આ બંધારણ 26 જાન્યુઆરી 1950ના રોજ લાગુ કરવામાં આવ્યું હતું. પાછળથી, જ્યારે ઇન્દિરા ગાંધી સત્તામાં હતા, ત્યારે બંધારણમાં 42મો સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો અને 1976માં આ સુધારા દ્વારા પ્રસ્તાવનામાં સાર્વભૌમ, સમાજવાદી, બિનસાંપ્રદાયિક લોકશાહી પ્રજાસત્તાક લખવામાં આવ્યું હતું. આ રીતે પ્રસ્તાવનામાં બિનસાંપ્રદાયિક અને સમાજવાદી શબ્દો ઉમેરવામાં આવ્યા. મૂળ બંધારણની પ્રસ્તાવનામાં બિનસાંપ્રદાયિક અને સમાજવાદી શબ્દો નહોતા પરંતુ 1949ની તારીખથી બંધારણીય સુધારો લાગુ કરવામાં આવ્યો હતો.

-આમુખમાં આ શબ્દોના નિવેશને પડકારવામાં આવ્યો હતો પરંતુ સુપ્રીમ કોર્ટે અરજી ફગાવી દીધી હતી અને કેસને મોટી બેંચને મોકલવાનો પણ ઇનકાર કરી દીધો હતો.

ચુકાદા બાદ વિવાદનો અંત

સુપ્રીમ કોર્ટે તેના નિર્ણયમાં પ્રસ્તાવનામાં સેક્યુલર અને સમાજવાદી શબ્દો ઉમેરવા સામે દાખલ કરવામાં આવેલી અરજીને ફગાવી દીધી હતી, આ પછી જ એવી અપેક્ષા રાખવી જોઈએ કે આ બહુચર્ચિત વિવાદનો અંત આવશે. જો કે, સુપ્રીમ કોર્ટે સુનાવણી દરમિયાન તેની ટિપ્પણીમાં સ્પષ્ટ કર્યું હતું કે ધર્મનિરપેક્ષતા હંમેશા આપણા બંધારણના મૂળભૂત માળખાનો એક ભાગ છે. સર્વોચ્ચ અદાલતે તેના ચુકાદામાં ઘણી વખત કહ્યું હતું કે ધર્મનિરપેક્ષતા હંમેશા ભારતીય બંધારણના મૂળભૂત માળખાનો એક ભાગ રહી છે અને તેનો એક ભાગ છે. જો તમે સમાનતાના અધિકાર પર નજર નાખો તો ત્યાં પણ ભાઈચારો અને બંધુત્વનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે, જે સ્પષ્ટપણે સંદેશ આપે છે કે બિનસાંપ્રદાયિકતા એ ભારતીય બંધારણનું મુખ્ય લક્ષણ છે.