US sanctions: અમેરિકા પર પ્રતિબંધ મૂકનારા દેશો પણ અનેક છે, પરંતુ જગતના જમાદારનો હાથ કેમ હંમેશા ઉપર રહે છે?

US sanctions: વૈશ્વિક રાજકારણમાં પ્રતિબંધો એક મજબૂત હથિયારની જેમ કામ કરે છે, પરંતુ તેની અસર કેટલી અને કેવી પડે છે તે પ્રતિબંધ મૂકનાર અને તેના શિકાર વચ્ચેના તાકાતના તફાવત પર આધાર રાખે છે. અમેરિકા આ ક્ષેત્રમાં સૌથી વધુ જાણીતું છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી અમેરિકાએ લશ્કરી તાકાતની સાથે આર્થિક શક્તિના આધારે વિશ્વમાં પોતાનું વર્ચસ્વ સ્થાપિત કર્યું છે.

અમેરિકાની આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યવસ્થામાં ડોલરનું વર્ચસ્વ, વિશ્વ બેંક અને IMF જેવી સંસ્થાઓ પરની પકડ તેમજ UNમાં તેનો પ્રભાવ તેને પ્રતિબંધોને રાજકીય હથિયાર તરીકે વાપરવાની તાકાત આપે છે. અમેરિકા કહે છે કે આ પ્રતિબંધો માનવ અધિકારોના ઉલ્લંઘન, પરમાણુ હથિયારોના વિકાસ કે વિશ્વ શાંતિને જોખમમાં મૂકનાર વર્તન સામે છે. જોકે, વિવેચકો માને છે કે આ ઘણી વખત અમેરિકાના વ્યૂહાત્મક હિતોને સુરક્ષિત કરવાનો માર્ગ છે.

હાલમાં અમેરિકાએ 20થી વધુ દેશો પર વિવિધ પ્રકારના પ્રતિબંધો લગાવ્યા છે, જેમાં ઈરાન, રશિયા, અફઘાનિસ્તાન, ચીન, વેનેઝુએલા અને ઉત્તર કોરિયા જેવા દેશોનો સમાવેશ થાય છે. આ પ્રતિબંધો આર્થિક વ્યવહારોને નિયંત્રિત કરે છે, ટેક્નોલોજી ટ્રાન્સફર પર રોક લગાવે છે અને રાજદ્વારી અવરોધો ઊભા કરે છે.

પ્રતિબંધોની અસર દેશની આંતરિક તાકાત અને વિશ્વ સાથેના જોડાણ પર આધારિત હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, જ્યારે બ્રિટને રશિયન બેંકોને તેના નાણાકીય નેટવર્કમાંથી અલગ કરી દીધા, તો તેની અસર સામાન્ય રશિયન નાગરિકો સુધી પહોંચી અને તેઓ પોતાના પૈસા મર્યાદિત માત્રામાં જ કાઢી શક્યા. આનાથી પ્રજા સરકાર પર દબાણ કરે છે અને દેશને પ્રતિબંધ મૂકનારની વાત માનવી પડે છે. પરંતુ જો દેશ પાસે મજબૂત વેપારી ભાગીદારો અને કુદરતી સંસાધનો હોય, તો તે લાંબા સમય સુધી ટકી શકે છે.

યુક્રેન યુદ્ધને કારણે રશિયા પર અત્યાર સુધી 16,000થી વધુ પ્રતિબંધો લાગુ કરવામાં આવ્યા છે, જે એક પ્રકારનો વિશ્વ રેકોર્ડ છે. છતાં રશિયા તૂટ્યું નથી. તેના કારણો છે: તેની ઊર્જા અને કુદરતી સંસાધનોમાં આત્મનિર્ભરતા તેમજ ચીન જેવા મજબૂત અને ભારત જેવા તટસ્થ દેશો સાથેના સંબંધો. આ દર્શાવે છે કે પ્રતિબંધો ત્યારે જ અસરકારક બને જ્યારે આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાય એકસાથે તેને અમલમાં મૂકે અને દેશને અલગ પાડી દે.

અમેરિકા વિરુદ્ધ પણ પ્રતિબંધોની અસર મર્યાદિત રહે છે. રશિયા, ઈરાન, ક્યુબા, વેનેઝુએલા અને ઉત્તર કોરિયા જેવા દેશોએ અમેરિકા વિરુદ્ધ પ્રતિબંધો લગાવ્યા છે. 2018માં અમેરિકાએ રશિયા પર પ્રતિબંધો મૂક્યા તો રશિયાએ જવાબમાં અમેરિકન સંસ્થાઓ અને અધિકારીઓને પ્રતિબંધિત કર્યા. પરંતુ તેની અસર ઓછી થઈ કારણ કે બંને વચ્ચે વેપાર ઓછો છે અને આ દેશો વિશ્વ અર્થતંત્રમાં મર્યાદિત ભૂમિકા ધરાવે છે. આ પ્રતિબંધો માત્ર પ્રતીકાત્મક વિરોધ તરીકે રહ્યા.

અમેરિકા પર પ્રતિબંધોની અસર કેમ ઓછી છે? અમેરિકા આર્થિક, લશ્કરી અને રાજદ્વારી મહાશક્તિ છે. વિશ્વના મોટા વેપાર વ્યવહારો ડોલરમાં થાય છે. વિશ્વ બેંક, UN અને અન્ય સંસ્થાઓ તેના નાણાં પર આધારિત છે. તેની અસીમ સૈન્ય તાકાતને કારણે વિશ્વમાં તેની ધાક છે. જો કોઈ દેશ અમેરિકા સાથે સંબંધ તોડે તો તેને જ વધુ નુકસાન થાય છે. તેથી અમેરિકા વિરુદ્ધ અસરકારક પ્રતિબંધો લાગુ કરવા મુશ્કેલ છે. તેનું વૈશ્વિક વર્ચસ્વ જ તેની રક્ષા કરે છે.